نشانه‌های آخرالزماننشانههای آخرالزمان، به حوادث و اتفاقاتی که در زمان نشانه پایان تاریخ اتفاق می‌افتد، گفته می‌شود. فهرست مندرجات۲ - بحران معنویّت ۳ - وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیار ۴ - ظهور دجّال ۵ - وقوع مصائب ۶ - خروج سفیانی ۷ - ندای آسمانی ۸ - ظهور منجی بزرگ بشر ۹ - نزول حضرت عیسی ۱۰ - خروج جنبنده‌ای از زمین ۱۱ - هجوم یأجوج و مأجوج ۱۲ - رجعت ۱۳ - صلح و آرامش در سرتاسر جهان ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - بعثت پیامبر اسلامختم نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می‌رود؛ [۱]
تفسیر الفرقان، ج۲۶ و ۲۷، ص۱۰۹.
لذا مفسران، مقصود از نشانه‌های قیامت را در آیه ذیل، بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) دانسته‌اند که نسبت به عمر جهان، فاصله بسیار کمی تا قیامت دارد: [۲]
تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۵۴.
[۳]
تفسیر قرطبی، ج۱۶، ص۱۵۹
«فَهَل یَنظُرونَ إِلاَّ السَّاعَةَ أَن تَأتِیَهُم بَغتَهً فَقَد جَاءَ أَشراطُها»، ( در آخرالزمان وقایع فراوان دیگری نیز پیش‌بینی شده که بیش‌تر به دوره پایانی آن (مقارن با ظهور مهدی) مربوط می‌شود.۲ - بحران معنویّتپیش از ظهور امام‌زمان (عج) جوّ حاکم بر جهان، جوّ ستم، گناه و فساد خواهد بود، «اِقتَربَ لِلنَّاسِ حِسابُهُم و‌هُم فِی غَفلَة مُعرِضون» در این آیه، مردم آخرالزمان، به غفلت و اعراض از خداوند ، متّصف شده‌اند، [۶]
التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص۱۴۰.
[۷]
التحریروالتنویر، ج۱۷، ص۹.
در روایات نیز منظور از‌اشراط الساعة که در آیه ۱۸ سوره محمد /۴۷ به‌آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ کفر، فسق‌و‌ظلم دانسته و موارد متعدّدی از آن بر‌شمرده شده است. ۳ - وقوع اختلاف‌ها و درگیری‌های بسیاریکی از نشانه‌های آخرالزمان، اختلاف‌ها و درگیری‌های فراوان میان گروه‌های گوناگون است: «فَاختَلفَ الأَحزابُ مِن بَینهِم فَویلٌ لِلَّذینَ کَفَروا‌مِن مَشهَدِ یَوم عَظِیم»روایات، این آیه را به ظهور فرقه‌های مختلف در‌جهان اسلام مربوط دانسته‌اند که در آخرالزمان پدید آمده، موجب اختلاف‌های بسیار خواهند‌شد. [۱۲]
تفسیر البرهان ، ج۳، ص۷۱۲.
آیه «یَلبِسَکُم شِیَعًا و یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض» نیز به وقوع اختلاف‌ها و قتل و کشتار در آخرالزمان تفسیر شده است، [۱۴]
تفسیر قمی، ج۱، ص۲۳۲.
براساس روایتی، آیه «ولَنبلونَّکم بشیء مِن الخَوف و الجُوع و نَقص من الأَمولِ و الأَنفُس...»به ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار در آخرالزمان اشاره دارد. [۱۶]
نور الثقلین، ج۱، ص۱۴۲.
۴ - ظهور دجّالدر هر سه دین آسمانی یهود ، مسیحیت و اسلام ، ظهور فاسدترین ومخرّب‌ترین جریان منحط در طول تاریخ، پیش بینی و از خطر آن پرهیز داده شده است، [۱۷]
کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۶.
[۱۸]
کتاب مقدّس، عهد قدیم، زکریا ۹: ۷.
[۱۹]
کتاب مقدّس، عهد قدیم، دانیال ۷: ۱۹ ـ ۲۷.
[۲۰]
کتاب مقدّس، عهد جدید، متّی ۲۴: ۱۵ ـ ۲۵.
[۲۱]
کتاب مقدّس، عهد جدید، نامه اول یوحنا ۴: ۱ ـ ۶.
[۲۲]
کتاب مقدّس، عهد جدید، مکاشفه یوحنا ۱۳: ۱۱ ـ ۱۷.
[۲۳]
سفینة‌البحار، ج۲، ص۱۶۲.
[۲۴]
سفینة‌البحار، ج۲، ص۱۶۳
دجّال که تجسّم کفر ، فریب و گمراهی است، در آخرالزمان ظاهر شده، مردم را به پرستش خویش می‌خواند.برخی از مفسّران، تفسیر آیه «لَخلقُ السّموت و الأرض أکبر من خلق النّاس» را به ظهور دجّال ناظر دانسته‌اند که دردید مردم، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند؛ [۲۶]
تاریخ مابعدالظهور، ص۱۳۹ـ۱۴۲.
[۲۷]
علائم آخرالزمان، ص۳۰۳ ـ ۳۱۶
در حالی که خداوند ، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد، [۲۸]
کشف‌الأسرار، ج۸، ص۴۸۲ ـ ۴۸۴.
سرانجام این پدیده به دست عیسی (علیه‌السلام) محو و نابود خواهد شد. [۲۹]
کشف‌الأسرار، ، ج۲، ص۱۴۱ ـ ۱۴۳.
[۳۰]
الدرّالمنثور، ج۵، ص۶۷۴ .
۵ - وقوع مصائببرخی از آیات عذاب بر کافران و گنه‌کاران آخرالزمان که نزول عذاب را انکار می‌کنند؛ تطبیق داده شده است: «إن أتـکُم عَذابُهُ بَیَـتاً أَو نَهاراً مَا ذَا یَستَعجِلُ مِنهُ المُجرِمونَ» «فَإِذا نَزلَ بِسَاحَتهِم فَساءَ صَباحُ المُنذرین». با استفاده از آیه ۶۵ سوره انعام /۶ برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و دود در آسمان و حاکمان ستمگر «قُل هُو القادِرُ عَلی أَن یَبعَثَ عَلیکُم عَذاباً مِن فَوقِکُم»، فرو رفتن برخی انسان‌ها در زمین «أَو مِن تَحتِ أَرجُلِکُم» اختلافات بسیار در دین، «أَو یَلبِسَکُم شِیَعاً» قتل و کشتار «و‌یُذِیقَ بَعضَکُم بَأسَ بَعض». در این دوره زمانی، [۳۸]
تفسیر قمی، ج۱، ص۲۳۲.
ترس و ناامنی، گرسنگی و قحطی و فقر و کشتار نیز بسیار رخ خواهد داد: «وَ لَنبلُونَّکُم بِشَیء مِنَ الْخَوفِ والْجُوعِ و نَقص مِن الأَمولِ وَالأَنفُس....» ۶ - خروج سفیانیبیشتر مفسّران، از ظهور لشکری طغیان‌گر که آخرالزمان در کشورهای اسلامی به ستم و تعدّی پرداخته، سرانجام در صحرایی بیرون از مکّه ، گرفتار عذاب الهی می‌شوند، خبر داده و آیه «ولَو تَری إِذ فَزِعُوا فَلاَ فَوتَ و أُخِذوا مِن مَکان قَرِیب» را درباره آن لشکر دانسته‌اند، در روایات شیعه و سنّی ، نام رهبر این لشکریان، سفیانی ذکر شده است. [۴۱]
جامع‌البیان، مج۱۲، ج۲۲، ص۱۲۹.
آیه «أَفأَمِنَ الَّذینَ مَکَروا السَّیِّـَاتِ أَن یَخسِفَ اللّهُ بِهِمُ الأَرضَ....» نیز که توطئه‌گران را به فرو رفتن در زمین تهدید می‌کند، بر لشکر سفیانی تطبیق داده شده است، [۴۵]
تفسیر البرهان ، ج۱، ص۳۵۲.
[۴۶]
تفسیر البرهان ، ج۱، ص۳۵۴ .
آیه «... ءَامِنوا بِما نَزَّلنا مُصَدِّقًا لِما مَعَکُم مِن قَبلِ أَن نَطمِسَ وُجوهًا فَنَرُدَّها عَلی أَدبارِهَا» نیز درباره بازماندگان لشکر سفیانی تأویل شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد. [۴۸]
تفسیر البرهان ، ج۱، ص۳۵۲.
[۴۹]
تفسیر البرهان ، ج۱، ص۳۵۴
۷ - ندای آسمانیبنابر روایات شیعه، جبرئیل نخستین کسی است که با امام‌زمان (عج) بیعت و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این آیه را تلاوت می‌کند: «أَتی أَمرُ اللّهِ فَلاَ تَستَعجِلُوهُ= فرمان خدا رسید؛ پس دیگر شتاب مکنید»، آیه «وَاستَمِع یَومَ یُنادِ المُنادِ مِن مَکان قَریب • یَومَ یَسمَعونَ الصَّیحَةَ بِالحَقِّ ذلِکَ یَومُ الخُروجِ» نیز درباره این حادثه، تأویل شده است. ۸ - ظهور منجی بزرگ بشرمهمترین رخ‌داد آخرالزمان، ظهور دوازدهمین امام شیعیان برای رهایی انسان‌ها است: «جَاءَالحَقُّ و زَهقَ البـطِلُ إِنَّ البـطِلَ کانَ زَهوقًا» این آیه که از پیروزی چشم‌گیر حق بر باطل سخن می‌گوید، در روایات به ظهور مهدی (عج) تأویل شده است، [۵۶]
تفسیر البرهان ، ج۳، ص۵۷۶.
آیه ۱۴۸ سوره بقره /۲ (أَینَ ماتَکونُوا یَأتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعًا) نیز بر یاران نخستین مهدی (عج) که خداوند آنان را گرداگرد حضرت حاضر می‌سازد، تطبیق داده شده‌است [۵۷]
مجمع‌البیان، ج۱، ص۴۲۶.
[۵۸]
تفسیر البرهان ، ج۱، ص۳۴۷ ـ ۳۵۵.
آیه «فَإِن یَکفُربِها هـؤُلاَءِ فَقَد وَکَّلنا بِها قَومًا لَیسوا بِها بِکـفرین» [۵۹]
تفسیر البرهان ، ج۲، ص۴۴۸.
نیز چنین است.۹ - نزول حضرت عیسییکی از رخ‌دادهای آخرالزمان، فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان است: «و‌إِنَّه لَعِلمٌ لِلسَّاعَةِ فَلاتَمتَرُنَّ بِها» (وإِن مِن أَهلِ الکِتـبِ إِلاَّ لَیُؤمِنَنَّ بِه قَبلَ مَوتِهِ.» مفسّران با استفاده از این آیات، ظهور دوباره عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان را پیش‌بینی کرده‌اند. [۶۳]
جامع‌البیان، مج۳، ج۳، ص۳۹۴ ـ ۳۹۶.
[۶۴]
جامع‌البیان، مج ۴، ج۶، ص۲۵ ـ ۳۰.
[۶۵]
جامع‌البیان، مج۱۳، ج۲۵، ص۱۱۵.
[۶۶]
جامع‌البیان، مج۱۳، ج۲۵، ص۱۱۶.
[۶۷]
کشف‌الأسرار، ج۹، ص۷۴.
[۶۸]
کشف‌الأسرار ج۲، ص۱۴۳.
[۶۹]
تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۵۸۹.
[۷۰]
تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۵۹۰.
و در روایات نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به نماز جماعت امام‌زمان (عج) اقتدا و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد، [۷۱]
مجمع‌البیان، ج۳، ص۲۱۱.
[۷۳]
تفسیر روح المعانی، ج۱۴، ص۱۴۷.
براساس این تفسیر، فرود آمدن عیسی (علیه‌السلام) از آسمان، یکی از نشانه‌های نزدیکی قیامت شمرده شده و از ایمان آوردن همه اهل کتاب به حضرت عیسی (علیه‌السلام) در آخرالزمان که یکی از فرماندهان امام‌زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است.۱۰ - خروج جنبنده‌ای از زمینقرآن با رمز و ابهام از خروج جنبده‌ای حکایت می‌کند که هنگام روی‌گردانی مردم از معنویّت، از زمین خارج شده، با مردم سخن می‌گوید، «و‌إِذا وَقعَ القَولُ عَلَیهِم أَخرَجنا لَهُم دابَّةً مِنَ الأَرضِ تُکَلِّمُهُم أَنَّ النَّاسَ کَانوا بِـَایـتِنا لاَیُوقِنون»، در تفاسیر، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده [۷۶]
جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۰، ص۱۸ـ۲۰.
[۷۷]
کشف‌الأسرار، ج۷، ص۲۵۶ـ۲۵۸.
[۷۸]
قرطبی، ج۱۳، ص۱۵۶ ـ ۱۵۸.
که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد و در ظاهر برگرفته از منابع اسرائیلی است. [۸۰]
کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.
۱۱ - هجوم یأجوج و مأجوجقومی وحشی و فاسد با تخریب سدّ ذوالقرنین ، در اندک زمانی سرتاسر جهان را پر از ظلم و فساد خواهد کرد تا آن‌که بنابر روایات، در عصر ظهور مهدی، به طور کلّی از بین خواهد رفت، [۸۱]
جامع‌البیان، مج۱۰، ج۱۷، ص۱۱۵ ـ ۱۲۱.
[۸۲]
تاریخ مابعدالظهور، ص۱۴۶ ـ ۱۵۰
«حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و مَأجوجُ و هُم مِن کُلِّ حَدَب یَنسِلون» برخی، یأجوج و مأجوج را یکی از نژادهای انسانی، با صفات ظاهری خاص یا موجوداتی خارق‌العاده دانسته‌اند که از پشت مانعی مادّی خارج شده، به کشتار مردم و تخریب منابع طبیعی خواهند پرداخت، [۸۴]
کشف‌الاسرار، ج۵، ص۷۴۳ـ ۷۴۶.
برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن مادّی مخرّب شمرده‌اند که سدّ معنویِ ساخته شده به دست پیامبران را منهدم و حیات طبیعی و معنوی را بر کره زمین تهدید خواهد کرد. [۸۷]
تاریخ ما بعد الظهور، ص۱۵۱.
[۸۸]
علائم آخرالزمان، ص۲۰۰ ـ ۲۰۲.
[۸۹]
تفسیر الفرقان، ج۱۵ و ۱۶، ص۲۱۳ ـ ۲۲۳ .
در هر حال، بیش‌تر مفسّران با استناد به آیه «وَ تَرَکنَا بَعضَهُم یومَئِذ یَموجُ فِی بَعض و نُفِخَ فِی‌الصُّورِ فَجَمَعنهم جَمعًا» که بنابر قول مشهور ، به هجوم آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از قیامت سخن به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به قیامت شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی اقوام گذشته را هنگام خروج یأجوج و مأجوج مربوط به قیامت دانسته‌اند: [۹۱]
مجمع‌البیان، ج۷، ص۱۰۲.
[۹۲]
کشف‌الأسرار، ج۶، ص۳۰۶.
[۹۳]
کشف‌الأسرار، ج۶، ص۳۰۷.
«و‌حَرَامٌ عَلی قَریَة أَهلَکنها أَنَّهُم لاَیَرجِعونَ • حَتَّی إِذا فُتِحَت یَأجوجُ و....» برخی دیگر، این حادثه را به استناد روایات بسیار، به دوران ظهور مربوط دانسته [۹۶]
تفسیر الفرقان، ج۱۶ و ۱۷، ص۳۶۲ ـ ۳۶۵.
و اشاره به بازگشت برخی اقوام را به مسأله « رجعت » ارتباط داده‌اند. [۹۷]
تاریخ ما بعدالظهور، ص۱۵۰.
[۹۸]
تفسیر الفرقان، ج۱۶ و ۱۷، ص۳۶۲-۳۶۵.
۱۲ - رجعتدر آخرالزمان برخی از نیکوکاران و بدکاران زمان‌های گذشته، دوباره زنده می‌شوند، «وَ یَومَ نَحشُرُ مِن کُلِّ أُمَّة فَوجاً مِمَّن یُکَذِّبُ بِـَایـتِنا» این آیه فقط به برانگیخته شدن عدّه‌ای از مکذّبان و نه همه آن‌ها اشاره کرده؛ بدین جهت، روایات و مفسّران شیعه ، میان مصداق این آیه و قیامت، تفاوت قائل شده و آیه را به آخرالزمان مربوط دانسته‌اند که عدّه‌ای از نیکوکاران و بدکاران اعصار گذشته، زنده شده، هر یک نتیجه دنیایی اعمال خویش را خواهد دید، [۱۰۰]
مجمع‌البیان، ج۷، ص۳۶۶.
[۱۰۱]
تفسیر البرهان ، ج۴، ص۲۲۸ ـ ۲۳۱.
مرگ و زندگی دوباره: «رَبَّنا أَمَتَّنا اثنَتَینِ و أَحیَیتَنَا اثنَتَینِ» عذاب پیش از عذاب بزرگ: «و‌لَنُذیقَنَّهُم مِنَ العَذابِ الأَدنَی دُونَ العَذابِ الأَکبَر» ظهور بندگان پیکارجو پیش از قیامت: «فَإِذا جاءَ وَعدُ أُولـهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِباداً لَنا أُولِی بَأس شَدید» میثاق پیامبران با خداوند برای ایمان آوردن و یاری رساندن به پیامبراسلام: «و‌إِذ أَخَذَ اللّهُ مِیثـقَ النَّبِیّینَ... لَتُؤمِنُنَّ بِه و لَتَنصُرنَّهُ» و منّت الهی بر مستضعفان تاریخ: «و‌نُریدُ أَن نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ استُضعِفوا فِی الأَرضِ و نَجعلَهُم أَئِمَّةً و نَجعَلَهُم الورِثین» همگی به رجعت، تفسیر و تأویل شده‌اند؛ با این حال در تفسیر آیات پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است. [۱۱۳]
مجمع‌البیان، ج۷، ص۱۰۶.
۱۳ - صلح و آرامش در سرتاسر جهانپس از پیروزی حضرت مهدی (عج) و یارانش، آرامش و معنویّت بر جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا... وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً....»، «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العـقِبَةُ لِلمُتَّقین» ، «و‌قـتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه» ، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البـطِلَ.» این آیات و آیات دیگر که از میراث‌بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می‌کند همگی بیان‌گر این واقعیّتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام‌زمان (عج) سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویّت به سرخواهند برد. [۱۲۵]
تاریخ ما بعدالظهور، ص۶۳۲ ـ ۶۳۹.
[۱۲۶]
تاریخ ما بعدالظهور، ص۶۴۷.
افزون بر این، تحقّق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی‌السَّمـوتِ و الأَرضِ» و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون» و «یَومئذ یَفرُح‌المؤمِنونَ • بِنَصرِاللّهِ...» نیز در این دوره زمانی دانسته شده است، در آن هنگام، همه نعمت‌های آسمان و زمین بر آن‌ها نازل و از آسایش و سعادت کامل بهره‌مند خواهند شد: «لَفَتحنَا عَلیهِم بَرکـت مِنَ السَّماءِ والأَرضِ....» چون این مردم در سایه حکومت حضرت مهدی به بالاترین حدّ رشد و بلوغ می‌رسند، بدین ترتیب، خلافت انسان بر زمین به کامل‌ترین حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، وجود مقدّس امام معصوم (امام مهدی یا امامان دیگر هنگام رجعت) تا قیامت در دنیا حضور داشته، جامعه انسانی هیچ‌گاه از حضورشان بی‌نیاز‌نمی‌شود. [۱۳۴]
علیوپایان تاریخ، ص۸۲ ۹۲.
۱۴ - فهرست منابع(۱)الاتقان. (۲) انوارالتنزيل، بيضاوى. (۳) اوپانيشاد. (۴) اوستا. (۵) الايقاظ من الهجعه. (۶) بحارالأنوار. (۷) بحران دنياى متجدّد. (۸) برخورد تمدّن‌ها و بازسازى نظم جهانى. (۹) البرهان فى‌تفسير القرآن. (۱۰) بودا. (۱۱) تاريخ ابن‌خلدون. (۱۲) تاريخ الغيبة الكبرى. (۱۳) تاريخ ما بعد الظهور. (۱۴) التحقيق فى كلمات القرآن‌الكريم. (۱۵) تفسير التحرير والتنوير. (۱۶) تفسير العيّاشى. (۱۷) تفسير القرآن العظيم، ابن‌كثير. (۱۸) تفسير القمى. (۱۹) التفسيرالكبير. (۲۰) تفسير من وحى القرآن. (۲۱) تفسير نمونه. (۲۱) تفسير نورالثقلين. (۲۳) جامع‌البيان عن تأويل آى القرآن. (۲۴) الجامع لأحكام القرآن، قرطبى. (۲۵) خاتميّت. (۲۶) الدرّالمنثور فى التفسير بالمأثور. (۲۷) روح‌المعانى فى تفسير القرآن العظيم. (۲۸) سفينة‌البحار. (۲۹) سيطره كميت و علائم آخرالزمان. (۳۰) صحيح البخارى. (۳۱) على و پايان تاريخ. (۳۲) الغيبه، شيخ طوسى. (۳۳) الفتن والملاحم فى آخرالزمان، ابن كثير. (۳۴) الفرقان فى تفسير القرآن. (۳۵) فلسفه تاريخ. (۳۶) فى ظلال القرآن. (۳۷) قيام و انقلاب مهدى. (۳۸) الكافى. (۳۹) كتاب مقدّس. (۴۰) الكشّاف. (۴۱) الكشّاف الموضوعى للقرآن‌الكريم. (۴۲) كشف‌الأسرار و عدّة‌الأبرار. (۴۳) الكليّات. (۴۴) لسان‌العرب. (۴۵) ماركس و ماركسيسم. (۴۶) مجلّه اطلاعات سياسى و اقتصادى. (۴۷) مجمع‌البيان فى تفسير القرآن. (۴۸) الملاحم و الفتن، ابن طاووس. (۴۹) الميزان فى تفسير القرآن. (۵۰) نجات بخشى اديان. (۵۱) نهج‌البلاغه. (۵۲) نهج‌البيان. (۵۳) هزاره‌گرايى. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «آخرالزمان»، شماره۱۰. |